Çeçil Peyniri, Çökelek Peyniri, Feselli, Gravyer Peyniri, Hörre, Kars Mutfağı, Katmer



Geniş bir arazi yapısına sahip olan Kars’ta hayvancılık ve yayla yaşamı oldukça önemli. Yaylalarda kurulan mandıralarda çeşitli süt ürünleri üretiliyor. Özellikle Kars gravyer peyniri, yöre halkının geçim kaynaklarından birini oluşturuyor.

Tarih araştırmacıları Kars’ın adını, Kafkasya’dan gelerek (M.Ö. 130-127) Kars çevresine yerleşen Karsaklar’dan aldığını söylerler. Bir rivayete göre de Horasan’dan göçen Türk boyları, karla örtülü dağların eteklerinde akan sulara ve bu suların oluşturduğu gölcüklere hayran kalmışlar. Buraya yerleşip bölgeye de Karsu adını vermişler. Bu ad, zamanla Kars şeklini almış. Kaşgarlı Mahmut’a göre Kars kelimesi, deve ve koyun yününden yapılan bir çeşit elbise demekmiş. Karsak da derisinden kürk yapılan bir çeşit bozkır tilkisiymiş. Hatta bu hayvanı kendilerine sembol olarak kabul eden Karsaklar da adlarını bozkır tilkisinden almışlar.

Orhan Pamuk, ünlü Kar adlı romanında kendisine ilham veren Kars’ı şöyle anlatmıştı: “Bir zamanlar Türkiye’nin 10 büyük kenti arasında yer alıyordu Kars. Son 70-80 yıllık öyküsünde fakirleşme, yoksullaşma ve nüfusun azalması var. Eskiden kışın donan Kars Çayı’nın üzerinde buz pateni yapılır, yazın da balolar düzenlenirdi. Kars bir zamanlar ülkenin önde gelen ve gelişmiş bir burjuva orta sınıf kültürü olan bir yerdi.”

Osmanlı-Rus Savaşı (1877-1878) sonunda 40 yıl Rus işgali altında kalan Kars, o dönemde yapılan muhteşem binalarıyla geçmişi yaşatıyor. Sarıkamış Kış Sporları Merkezi, kış sporları ve kış turizmi açısından Türkiye’nin önemli merkezlerinden biri. Kars’ta görülmesi gereken tarihi eserlerin başında Kars Kalesi geliyor. Birçok kez yıkılıp yapılan kale Saltuklular zamanında yapılmış. Ani Kenti kalıntıları arasındaki surlar, Büyük Katedral, Surp Gregor Kilisesi, Çoban Kilisesi, Keçeli (Halaskar) Kilisesi, Taş köprü, Kuyuca Harabeleri, Meryem Ana Müzesi, kentin tarihini anlatan diğer eserler.

Kars, geniş bir arazi yapısına sahip. Bu nedenle ilde hayvancılık ve yayla yaşamı oldukça önemli. Yaylalarda kurulan ‘zavot’ adlı geçici mandıralarda süt ürünleri üretiliyor. Peynir türleri arasında özel bir yere sahip olan Kars gravyer peyniri, yöre halkının geçim kaynaklarından biri. Bununla beraber sucuk, pastırma ve kavurma yapımı da yaygın. Hayvanlardan elde edilen kıl, yün ve yapağılar halı, kilim, heybe ve keçe yapımında kullanılıyor. Kağızman ilçesinde sebze ve meyve yetiştiriciliğinin yanı sıra arıcılık ve hayvancılıkla geçim sağlanıyor. Yakın zamana kadar dut pestili ve dut pekmezi ile ünlü ilçede şimdilerde dut ağacı görmek büyük bir sürpriz.

Hamurişleri makbul
İlin coğrafi konumu ve iklim şartları yöre mutfağını da etkilemiş. Beslenmede özellikle hamurişleri, tahıl ürünleri ve hayvansal gıdalar ilk sıralarda yer alıyor. Katmer, Gagala, Kete, Feselli, Nezik, Kuymak, Hasuda (haside), Pişi, Mafiş, Lokum (lokma), Kesme çorbası, Erişte aşı, Hgangel (mantı), Yaprak mantı, Kaz etli pilav, Piti kebabı, Kurze başlıca yemekleri.

Katmer yapılırken mayalı hamur hazırlanıyor. Yöresel deyimle hamur ekşitiliyor. Yufka şeklinde açılan hamurlar beşerli olarak aralarına yağ sürülüp rulo şeklinde sarılıyor. Tepsinin ortasından başlamak kaydıyla kıvrımlı olarak sarılıyor. Üzerine yumurta sarısı sürülüp fırında ya da köylerde ocak üzerinde alt üst edilerek pişiriliyor. Gagala da bir tür hamurişi. Mayalı hamur bezelerinin ortası delinerek elips şeklinde biçimlendiriliyor. Üzerlerine yumurta sarısı sürülüp yağlanmış tepsiye diziliyor. Yine fırında ya da ocak üzerinde pişiriliyor. Feselli denilen hamurişi, mayalı hamurdan yapılıyor. Hamur biraz bekletilip yufka şeklinde açılıyor. Ortası yağlanıp kare şeklinde içe doğru katlanıyor. Ocağın üzerine ters kapatılmış kızgın sacda pişiriliyor. Nezik yapılırken hamur su yerine kaymakla yoğruluyor. Hazırlanan bezeler biraz kalınca açılıyor. Yine sac üzerinde önlü arkalı pişiriliyor. Kuymak için; önce tavaya bir miktar kaymak konuyor ve ısıtılıyor. Alabildiği kadar mısır unu ya da buğday unu eklenip sürekli karıştırılıyor. Biraz su eklenip kaymağın yağı çıkıncaya kadar karıştırılarak pişiriliyor. Hasuda ya da Haside yörede çok sık yapılan bir tatlı. Bunun için kızdırılmış tereyağında un kavruluyor. Suyla karıştırılmış pekmez eklenip karıştırılarak pişiriliyor. Lokum, hepimizin bildiği lokma. Tek farkı, pişen hamurlar şerbete atılmayıp aralarına peynir, bal veya reçel sürülerek yenmesi. Mantı (Hgangel), mayasız hamurdan hazırlanıyor. Yufka şeklinde açılan hamur, küçük kareler şeklinde kesilip içlerine kuşbaşı et ya da kaz eti parçaları yerleştiriliyor. Kapatılan hamurlar mantı gibi pişiriliyor. Arzuya göre üzerine yağda kavrulmuş soğan ya da salçalı sos dökülüyor. Sarımsaklı yoğurtla yemek de adetten. Yaprak mantıların içine bir şey konmuyor. Kare şeklinde kesilen hamurlar kaynar suda pişirilip üzerine yağda kavrulmuş soğan veya salçalı sos dökülüyor. İsteyen sarımsaklı yoğurtla yiyiyor.
Sizler için yörenin özel tatlarından birkaç yemek hazırladık. Umarım beğenirsiniz.

KARS PEYNİRLERİ

Kars kurutu
Bir çeşit sertleştirilmiş çökelek peyniridir. Yoğurt yayıktan geçirilerek yağı alınır. Geriyekalan ayran ısıtılır ve çökelek elde edilir. Çökeleğin suyu süzdürülüp tuzlanır ve patates büyüklüğünde yuvarlanır. Güneşte kurutularak tüketilir.

Kars kaşarı
Kars, Erzurum ve Muş gibi illerimizde altışar kiloluk kalıplar halinde üretilen kaşarpeynirinin kabuk yüzeyleri daha küflü olur. Son yıllarda Kars’ta inek ve koyun sütü karıştırılarak kaşarpeyniri üretildiğinden geleneksel sarı rengi iyice koyulaşmakta.

Kars lor (şor) peyniri
Makineden ya da yayıktan geçirilen peynirin kaymağı alınır. Yağın altında kalanlar kaymakaltıyla pişirilir ve içine maya eklenir. Elde edilen yağsız taze peynir lor ya da yerel adıyla şor peynirdir.

Çeçil peyniri
İnek, koyun ya da keçi sütünden yapılan yağsız bir tel peynir olan çeçil, çeşitli yörelerde saçak, çiçal ve iplik peyniri olarak bilinir. Süt makinede çekilirken makine altında kalan ayranın mayalanmasıyla yapılır. Hanak telli peyniri Hanak ilçesinde yavan inek sütünden yapılan bu peynir, çok az

Çökelek peyniri
Tereyağından arta kalan yayıkaltı ya da yavan sütten yapılmış peynirden kalan peyniraltı suyu önce ısıtılır, sütlü kısmı dibe çöker. Sonra gerekirse mayalanır ve tuzlanır. Tuluma basıldığında uzun süre saklanan çökelek peyniri yörede börek harcı ve salatalarda kullanılır.

Kars gravyer peyniri
Bir süre Çarlık Rusya’sının işgalinde kalan Kars’ta yabancı ustaların öncülüğünde gravyer peyniri üretilmeye başlanmış. Yörede tam yağlı inek sütünden yapılmakta.

KARS YEMEKLERİ

Kaşarı ve balının yanı sıra, Kars zengin ve renkli bir mutfağa sahiptir. Yöreye özgü belli başlı yemekler; umaç helvası, elma dolması, hörre (un) çorbası, evelik adlı bitkiden yapılan evelik aşı, ekmek üzerine kızgın yağ ve yoğurt dökülerek yapılan ekmek aşı, pişi, kuymak, hengel (mantı), yarma buğdaydan yapılan haşıl, bozbaş, kemikli ve parça etten yapılan ve bir çeşit çorba olan piti, sultani üzümle yapılan pilav ve Kars böreğidir.

Hörre
Bir tencerede 2 kaşık tereyağı ile un kavrulur. Rengi hafif pembeleşince yavaş yavaş su ilave edilir. Tuz ve karabiber ile tatlandırılır. Sürekli karıştırarak pişirilir. Diğer tarafta yarım kaşık tereyağında salça ezilerek kızdırılır. Bu çorbanın üzerine gezdirilir ve sıcak olarak servis edilir.

Ekşili Et
Domatesleri yıkayın, etleri küçük küçük doğrayın. Eğer et yağlıysa hiç yağ koymadan, eğer yağsızsa içine yağ eklenerek, kendi suyuyla kavurun. Etler renk değiştirene ve suyunu çekene kadar kavurmaya devam edin. Bu arada soğanları ve domatesleri halka halka doğrayın. Etler kavrulunca içine soğanları ekleyin. Bir süre karıştırın. 5-10 dakika sonra doğranmış domatesleri ilave edin. Dilerseniz hepsini bir arada da ekleyebilirsiniz. Tercihe göre kıyılmış maydanoz katın. Tuz ve karabiber koyun. Tencereye hiç kaşık sokmadan, sallayarak karıştırın. Yarım saat kısık ateşte pişirdikten sonra son olarak yarım limon sıkın. Sıcakken servise sunun.

Feselli
Hamur mayalanir ve biraz bekletildikten sonra yufka açilarak, içine yag sürülüp kare seklinde içe dogru kapatilir. Yakilmis ocagin üzerine sac ters çevrilerek kapatilir. Feselliler sacin üzerine dogrudan temasla, daha sonra da ter düz edilerek pisirilir. Oldukça lezizdir. Afiyet olsun…

Gagala
Normal hamur mayalanir bir süre bekletilir Daha sonra bir miktar hamur (Künde) ortasi delinerek elips biçimde sekillendirilir. Yaglanmis tavaya 5-6 tane dizilen gagalalarin üzerine yumurta sarisi sürülerek firina verilir. Köyde ise ocak (Sömine) üstüne dört adet demir çubuk konur. Bunun üzerine tepsi konduktan sonra, tepsinin üzerine sac ters çevrilerek kapatilir. Ters çevrilmis dis bükey sacin üzerine ise, demir hare kapatilarak içine tezek koru konur. Ateste pisen yiyeceklerin daha leziz oldugunu animsatarak afiyet olsun diyoruz…

Tencerede Şiş Kebap
Domatesleri, orta büyüklükte parçalara ayırın. Biberleri 3 parçaya bölün. Soğanları parçalamamaya dikkat ederek domatesler gibi doğrayın. Daha sonra hazırladığınız malzemeyi ve kuşbaşı etleri, aynen şiş kebap yapar gibi çöplere bir et, bir sebze gelecek şekilde dizin. Daha sonra hazırladığınız şişleri 1 büyük kaşık tereyağ ya da margarin koyduğunuz genişçe bir tencerede iyice esmerleşinceye kadar çevirin. Bütün şişler hazır olduğunda, başka bir tencereye 1 ya da büyüklüklerine göre iki domates rendeleyin. Bir biberi ufak ufak doğrayın biraz da yağ ekleyerek bir sos hazırlayın. Sonra hazırladığınız şişleri de tencereye koyarak kısık ateşte yarım saat kadar pişirin.

Yaprak Mantı
Yaprak mantinin hamuru da mayasizdir. Hamur hemen yapilir ve açilir. Yufka seklinde ince açilan hamur, küçük kareler biçiminde kesilir. Daha önceden kaynatilan suya yaprak mantilar atilarak pisirilir. Üzerine sogan, yag bazen de salçayla ateste kavrulmus sos dökülür. Sarimsakli yogurtta oldukça leziz bir tat verir.

Mantı (Hangel)
Hangel sivesel bir girtlak sözcügü oldugu için, tam olarak Türkçe yazimi mümkün degildir. Zaten baska bir dil kurali veya alfabeyle de yazim imkani yoktur. Mantinin hamuru mayasizdir. Hamur hemen yapilir ve açilir. Yufka seklinde ince açilan hamur, küçük kareler biçiminde kesilir. Karelerin içine küçük et parçaciklari, bazen de kaz eti parçalari konularak kapatilir. Daha önceden kaynatilan suya mantilar atilarak pisirilir. Üzerine sogan, yag bazen de salçayla ateste kavrulmus sos dökülür. Sarimsakli yogurtta oldukça leziz bir tat verir.

Tandır Kaz Çekmesi
Tandır yöremizde hemen hemen her evde vardır. Bir buçuk metre derinliğinde, kesik huni şeklinde kırmızı topraktan yapılmış bir ocaktır. İçinde odunyakılarak kızdırılır, ekmek ve yemek yapımında kullanılır. Bazı evlerde ısınmada da kullanılır. Kaz kesildikten sonra 4-5 saat güneşe asılarak kurutulur. Bu sırada bulguru tuzlu suda haşlarız. Kaynamaya başlayınca hafif ateşe alırız. Suyunu çekip gözgöz olmaya başlayınca, tavada kızdırılmış tereyağını üzerine döker, tandırın dibine oturturuz. Tam üstüne gelecek şekilde kazı ayaklarından asarız. Tandırın sıcaklığı ile kızaran kazın yağı pilavın üzerine damlar. Alttaki pilav da tandırın sıcaklığında demlenir. Kaz piştikten sonra çıkarılır etleri pilavın üstüne konarak sıcak sıcak ikram edilir. Tandır olmayan evlerde bulgur pilavı ayrı yapılır, kaz fırında ayrı kızartılır. Her ikisi de sıcakken, kazın fırın tepsisinde biriken yağı, pilavın üzerine dökülerek, birlikte sıcak sıcak ikram edilir.

Kesme Çorbası
Açilan yufka üçe veya dörde bölünür. Bu parçalar üst üstü konarak tel tel kesilir. Makarna seklinde kesilen parçaciklar kaynamis suya atilarak pisirilir. Bu arada ince ve uzun olarak yuvarlatilmis hamurdan küçük küçük parçalar kesilerek kizgin yagda kavrulur. Pisen kesme çorbasina bu parçaciklar atilarak servis yapilan çorba, yogurtla oldukça leziz bir tat verir.

Lokma (Lokum)
Lokumun hamuru da süt veya su ile yogrulur, fakat lokmanin hamuru pisi ve mafisten farkli olarak daha akiskandir. Yemek kasi ile bir miktar alinip kizgin yaga atilarak pisirilir. Peynir veya bal, reçel gibi tatlilarla da yenebilir.

Hasuda
Hasuda tatli bir yiyecektir. Önce serbet hazirlanir. Serbetin içine çok az un atilir ve çirpilir. Daha sonra tavada yag isitilir ve içine hazirladigimiz serbetle un dökülerek karistirilir. 5-10 dakika böylece ateste pisirildikten sonra hazir olan hasuda yenmeye hazirdir. Afiyet olsun…

Kuymak
Önce bir tavaya kaymak konulur ve isitilir. Daha sonra alabildigi kadar Misir unu (Cadi unu) veya bugday unu konularak sürekli bir biçimde karistirilir. Biraz su dökülerek karistirilamaya devam edilir. Ta ki kaymagin yagi çikincaya kadar, yag çiktigi zaman yenmeye hazirdir. Afiyet Olsun…

Nezik
Hamur su yerine kaymakla yogrulur. Lezizligini de zaten ilk burada kazanir. Biraz bekletilen hamur, fazla büyük olmamak kaydiyla ve birazda kalinca yufka biçiminde açilir. Açilan yufkalar dogrudan ters çevrilmis sacin üzerinde, ters düz edilerek pisirilir. Teflon tavada yapilabilir. Afiyet olsun….

Kete
Kete hamuru da katmer gibi normal ekmek hamurudur. Ancak mayalandiktan sonra fazla bekletilmez. Hamur yine yufka seklinde açilir. Bu arada daha önceden açtigimiz yufkanin içine konulmak üzere, yagda un kavrularak dedigimiz kete içi hazirlanir. Hazirlanan bu içten, açilan yufkanin arasina bir miktar konur ve yufka oval olarak siki ve güzel bir seklide içe dogru kapatilir.

Katmer
Katmer dedigimiz yiyecek bir tür börektir. Normal hamur mayalanir bir süre bekletilir. Yöresel degimle Hamurun eksimesi beklenilir. Daha sonra hamur, yufka seklinde açilir ve yufkalar beserli olarak,aralarina yag sürülmek kaydiyla rulo yapilir. Ve tepsinin ortadan baslamak kaydiyla, kivrimli olarak sarilir, tepsi düzeltilir. Üzerine yumurta sarisi sürülerek firina verilir. Köyde ise ocak (Sömine) üstüne dört adet demir çubuk konur. Bunun üzerine tepsi konduktan sonra, tepsinin üzerine sac ters çevrilerek kapatilir. Ters çevrilmis dis bükey sacin üzerine ise, demir hare kapatilarak içine tezek koru konur.

Erişte Aşı
Nohutlari aksamdan islatin. Suyunu degistirip haslayin ve süzün. Mercimegi yikayip haslayin ve süzün. Sogan, domates, patates ve havucu temizleyip küp küp dograyin. Bir tencerede tereyagini kizdirip sogani kavurun. Domatesi ilave edip birkaç dakika pisirin. Havuç ve patatesi ilave edip tuz serpin. Kisik ateste 15 dakika pisirin. Sicak su, nohut ve mercimegi ilave edin. Ara ara hizlica karistirarak 20 dakika daha pisirin. Unu hamur yogurma kabina alin. Tuz serpip harmanlayin. Suyu ilave edip sert kivamli bir hamur yogurun. Hamuru unlanmis tezgâhin üzerinde merdaneyle açin. Ince seritler seklinde kesip eristeyi hazirlayin. Eristeyi tencereye ekleyip yumusayincaya kadar pisirin. Taze ya da kurutulmus reyhani ilave edip tencereyi ocaktan alin. Çorbayi servis kâselerine paylastirin. Kekik ya da nane serpip sicak olarak servis yapin.

Kuzu Etli Pilav
Gögüs etini 3 su bardagi tuzlu suda 10 dakika haslayip didikleyin. Etin suyunu ayirin. Etleri bir tavaya alip kendi yagiyla 5-10 dakika kavurun.
Pirinci bol suyla yikayip süzün. 2.5 su bardagi et suyunu yayvan bir tencereye alin. Pirinci ve tuzu ilave edip karistirin. Kapagi kapali olarak suyunu çekinceye kadar 15 dakika pisirin. 100 gr tereyagini küçük parçalar halinde pilava ilave edin. Tahta kasikla harmanlayip kapagi kapali olarak 5 dakika dinlendirin. Ayvayi soyup küp seklinde dograyin. Bir toprak güveçte pilav, et ve ayvayi harmanlayin. Önceden isitilmis 180 dereceye ayarli firinda 20 dakika pisirin. Sogani soyup küp seklinde dograyin. Kalan tereyagini küçük bir tavada kizdirip sogani kavurun. Salçayi ekleyip ezerek karistirin. Pilavi servis tabaklarina paylastirip üzerlerine 1-2 kasik salçali sos ekleyin. Sicak olarak servis yapin.

Bozbas (Piti Kebabı)
Nohutlari aksamdan islatin. Suyunu degistirip iyice haslayin ve süzün. Nohutlarin kabuklarini soyup bir kâseye alin. Kusbasi etleri tuz ve karabiberle tatlandirip bir tencereye alin. Az su ilave ederek iyice pisirin. Suyu azalirsa bir miktar daha su ekleyin. Yufkalari sac üzerinde kizartip küçük parçalara ayirin ve bir tepsiye yayin. Üzerine kalan et suyunu gezdirin. Et ve nohudu harmanlayip yufkalarin üzerine yayin. Servis tabaklarina paylastirip servis yapin. Afiyet olsun.

kendi yörem diye söylemiyorum ama çeçil peyniri çok güzeldir ve katmer i tabii ki tavsiye ederim deneyin